वीरगन्जबाट २० किलोमिटर परको एउटा गाउँ सतवरियामा दुइ महिनायता एउटै वडाका २६ जनाको मृत्यु भयो । सरकारी निकाय जिल्ला जनस्वास्थ्य कार्यालय पर्साले ‘ज्वरो आएर’, ‘चिसोले’, ‘निमोनिया भएकोले’ उनीहरुको निधन भएको बतायो । आजको दिनमा कुनै व्यक्तिले मृत्युवरण गर्नुमा यी कारणहरु पर्याप्त छन् ? सतवरिया घटनाको भित्री पाटो । 

-राधेश्याम पटेल : खोज पत्रकारिता केन्द्रका लागि

पर्सा । वीरगन्जबाट २० किलोमिटर पश्चिममा पर्छ पोखरिया नगरपालिका । गएको बर्ष मात्रै नगरपालिका घोषणा भएको यसको वडा नम्बर ४ मा पछिल्लो दुई महिनामा २६ जनाको मृत्यु भयो । १३ माघमा वीरगन्जका सञ्चार माध्यमले यो दुखद घटना बाहिर ल्याए । त्यसको भोली र पर्सिपल्ट राजधानीका केहि सञ्चार माध्यमले यसलाई छिटफुट स्थान दिए ।

घटनास्थल पुग्न कठिन हुने पहाडको कुनै दुर्गम गाउँमा होइन, मधेशको त्यो पनि नगरपालिका भित्र । २०७२ मङसिर पहिलोसातादेखि र माध पहिलोसातासम्मका २ महिनामा एउटै वडाका २६ जनाको मृत्यु । कारण जेसुकै भएपनि एउटै वडामा यति ठूलो मानवीय क्षती हुनु सामान्य घटना थिएन । अनि हामी सतवरियाको त्यो वस्तीमा पुगेर खोतल्यौ यो प्रकरणको भित्री पाटो । 
यस वडामा दुई हजार ६ सय हाराहारी जनसंख्या रहेछ । घरधुरीका हिसावले हजाम १५ घर, चमार २७५ घर, लोहार २५ घर, कानु ३ सय घर, अहिर ७५ घर, पहाडी समुदाय १५ घर, रौनियार २५० घर, कोइरी १० घर रहेछन् । 

गाउँमा सवैभन्दा पहिला भेटिइन प्रमिलादेवी कानु । एक महिना अघि मात्रै १२ बर्षीया छोरी गुमाएकी प्रमिलादेवीसंग कुरागर्ने शब्द थिएनन् । निन्याउरो मुहारले धेरै कुरा भन्थ्यो । शोकाकुल परिवेशमा घर अगाडी उभिएर बल्लतल्ल भनिन, ‘अहिले पनि विश्वास लाग्दैन रानी वितेको ।’

ससुरासंग प्रमिला जसले १२ बर्षीकी छोरी रानी गुमाइन ।

चञ्चले उमेरकी खेल्ने छोरी गुमाएको कानु परिवारका कुनै सदस्य पनि नरोइकन बोल्न सक्दैनन् । निकैबेर थामिएर आमा प्रमिलाले भनिन् ‘पोखरिया अस्पतालमा राम्रो डाक्टर राखिदिनु, नत्र अस्पताल बन्द गरी दिनु ।’  
सतवरीया गाउँकै सोनु साह कानुको ६ महिना २ दिनको छोरो अर्जुन बित्यो । अर्जुन र करण दुई जुम्ल्याहा जन्मिएका थिए । ती मध्ये जेठा अर्जुनको माध पहिलो साता मृत्यु भयो । राती आमाको दुध चुसेर निदाएका अर्जुन विहान आमा बिउझँदा जीवीत थिएनन् ।  

पोखरिया बजारमा मिठाई पसल छ सोनुको । छोराको मृत्युले पत्नी विक्षप्त भएकी छन् । सोनु भन्छन, ‘एक सातासम्म त जीवन नै समाप्त भए झैं लाग्यो । हिजोआज जिउ अलिक हलुको हुदैछ ।’ छोरा अर्जुनलाइ कुनै रोग थिएन । राति सकुशल सुतेको छोरो विहान जिवित थिएन । घटना कसरी भयो भन्नु ? कसको दोस भन्नु ? विखलबन्दमा छ साह परिवार । अव करणलाई कसरी बचाउने भन्ने चिन्तामा छन् उनीहरु ।  

यो दूइ महिनामा गाउँका अरु २४ जनाले ज्यान गुमाएका छन् । एकपछि अर्को गरेर यहि वडाका मानिस मर्न थालेपछि गाउँ त्रसित छ । एउटै वडामा यति ठूलो भवितव्य कसरी पर्न गयो भनेर गाउँलेहरु चर्चा गर्छन । चिसो र जाडोलाई दोष दिन्छन् ।
सरकारी निकाय जिल्ला जनस्वास्थ्य कार्यालय पर्साले सवैको मृत्युको कारण भेटेको रहेछ । घटनाले धेरै चर्चा नपाओस र पत्रकारले पनि ‘अज्ञात कारणबाट मानिस मरेको’ समाचार नदिउन भनेर हुनसक्छ जिल्ला जनस्वास्थ्य कार्यालय पर्साले ‘सवैको मृत्युको कारण खुलेको’ प्रतिवेदन नै सार्वजनिक ग¥यो । जिल्ला जनस्वास्थ्य कार्यालय पर्सा मातहतमा रहेको पोखरिया अस्पतालका मेडिकल अधिकृत डा. रोशन चौरसियाले २६ जनाकै मृत्युको कारण सार्वजनिक गरे । 

सुनीता जसले आफनो ७० बर्षीय बाबु बाबुलाल राम गुमाइन ।

बिपन्न र गरिवी
जिल्ला जनस्वास्थ्य कार्यालय पर्साको यो प्रतिवेदन माथि राष्ट्रिय र क्षेत्रीय स्तरमा खासै वहस र चर्चा नै भएन । पुस र माध महिनाभित्र मधेशको एउटा गाउँका यति धेरै मानिस मर्दा काठमाडौले कुनै चासो वा चर्चा गरेन, मधेशमा पनि यसको गम्भिरतावारे वहस, छलफल भएन । 
यति ठूलो नागरिक क्षतीमा ज्वरो आएर, निमोनिया भएर, कम तौलको भएर भने जस्ता कारण उल्लेख गरेर प्रतिवेदन दिन कुनै विशेषज्ञको जरुरी पर्दैन । त्यस अर्थमा जनस्वास्थ्य कार्यालय पर्साको त्यो प्रतिवेदन सरकारी झारा टराइ मात्रै थियो । बरु घटनाको सामाजिक अर्थ राजनीतिक दृष्टिबाट वहस, बिश्लेषण जरुरी थियो । यसो भएन । 

यो मृत्युकथाले किन मुलुकभर चर्चा पाएन ? दलित वस्ती घुमेर फर्केपछिको हाम्रो निचोड के हो भने त्यहाँ मर्नेहरु सवैजसो विपन्नर गरिव थिए । उनीहरु आफै बोल्न सक्दैनथे । उनीहरुको पक्षमा बोलीदिने पनि कोही थिएन । 
हामीले पटक पटक कुरा कोटयाएपछि स्थानीय ६० बर्षिय जोगिन्दर साह कानुले मुख खोल्दै सरकारतिर औला उठाएर । उनले भने ‘यो घटना हुनुमा ‘पोखरिया अस्पतालको लापरवाही जिम्मेवार छ ।’ 

अनि हामीले पोखरिया अस्पतालको ब्यवस्थापन र यहाँको जनशक्ती बारे जान्न खोज्यौ । २ करोड ५१ लाख रुपैंयामा प्राथामिक स्वास्थ्य केन्द्रबाट स्तर उन्नती भई निर्माण भएको पोखरिया अस्पताल अहिले थला परेको अवस्थामा छ । १५ शैया क्षमताको उक्त अस्पतालको उद्घाटन २०५९ सालमा तत्कालिन स्वास्थ्य मन्त्री राजेन्द्र महतोले गरेका थिए । आर्थिक बर्ष २०७२÷०७३ को बजेट जम्मा ६३ लाख ८९ हजार रुपैयाँ छ । यस मध्येबाट बर्षेनी १० लाख रुपैयाको औषधी खरिद गर्नुपर्छ । यसमा चर्को चलखेल हुनेगर्छ ।

अस्पतालमा मुस्किलले एक जना चिकित्सक र कर्मचारी भेटिन्छन् । एक मेडिकल सुपरिटेन्डेन्ट र दुई मेडिकल अधिकृतको दरबन्दी छ । तर अस्पतालमा जम्मा दुइजना मेडिकल अधिकृतहरु डा. रोशन चौरसिया र डा. अनिसा महतो मात्रै छन् । ६ जना नर्सको दरबन्दी रहेको यस अस्पतालमा केहि दिन अघिसम्म ३ जना नर्स सेवामा थिए । पुष्पा ओली, सुवेक्षा चापागाँइ र रीना पासवान सरुवा भएर एक महिना पहिले अन्यत्र गइसके । जन स्वास्थ्य कार्यालय पर्साका प्रमुख अरुणकुमार महतोका भनाइमा, ‘मध्यमाञ्चाल क्षेत्रीय स्वास्थ्य निर्देशनालय हेटौडाले सरुवा गरेकोले अहिले अस्पतालमा एक जना पनि नर्स छैनन् ।’

३ दरबन्दी रहेकोमा एक जना मात्र अनमी छन् । १२ माघदेखि ती अनमी दिपिका सिंह पनि सुत्केरी विदामा छन् । एचएमा एक

शोभादेवी राम जसले आफनो ६ महिनाकी छोरी गुमाइन ।

अस्पताल किन यतिबिध्न लथालिङ्ग भयो ? जिल्ला जनस्वास्थ्य कार्यालय पर्सा प्रमुख महतो र अस्पताल विकास समितिका प्रमुख उमेश चौहानका आ–आफना तर्क छन् । अस्पताल विकास समितिका प्रमुख उमेश चौहानको उदासिनताले औषधी खरिद लगायतका काम नभएर यस क्षेत्रको स्वास्थ्यमा प्रतिकुल असर परिरहेको महताको भनाइ छ । तर चौहान यो मान्न तयार छैनन् । उनी भन्छन्, ‘औषधी खरिदमा टेण्डर प्रक्रिया पुरा गर्नुपर्ने भएकोले दुई महिना ढिलो भयो । सर्वसधारण मार्कामा परे ।’

पोखरिया नगरपालिका वडा नम्बर ४ का वडा सचिव साधु साह रौनियार ‘अस्पताल र औषधी बाहेक यो गाउँमा अरु पनि समस्या रहेको’ ठान्छन । उनका भनाइमा, ‘यही वडामा यति ठूलो क्षती हुनुमा सामाजिक कारण पनि छ । साधु भन्छन, ‘शिक्षा र सचेतनाको कमी छ । गरिबिका कारण रोगको पहिचान गरी समयमा उपचार गर्न सक्दैनन् । त्यसैले यति ठुलो क्षती भयो ।’ 
ज्वरो, झाडापखाला र निमोनिया जस्ता मामुली कारणले यति धेरैको मृत्यु हुनु मानव अधिकारका दृष्टिले पनि थप वहस र छलफलको बिषय हुनुपथ्यो, जो भएन ।

आफन्तहरु के भन्छन् ?

१. रुकसाना खातुन : हजुरबुबा रोग मियाँ ७३ बर्षको हुनुहुन्थ्यो । ज्वरो आएको थियो, खोकी लाग्थ्यो । ५ दिनदेखि खाना खानु भएको थिएन । विहान १० बजे घरमै उहाँको निधन भयो । एक महिना हुनलाग्यो, हामीलाई धेरै मायाँ गर्ने हजुरबुबा बिना घर सुनसान भएको । 
२. करिमन राम : आमा कलहीदेवी राम ७० बर्षकी हुनुहुन्थ्यो । एक महिना पहिलेको कुरा हो । १० दिनदेखि ज्वरो र खोकीले आमालाई सताएको थियो । ७ दिनदेखि भात रुचेको थिएन । नजिकैको बसन्तपुर गाउँमा रहेको डा.मुन्नाको औषौधी पसलमा लगेर उपचार पनि गरायौ । आमालाइ कालले कतिछिटो टिपेर लग्यो, हामीलाई पत्तै भएन । नराम्रो लागी रहेको छ । 
३. रामशरण राम : बुहारी २२ बर्षीया समुन्द्र देवी ८ महिनाकी गर्भवती थिइन् । धेरै रगत बग्न थालेपछि रक्सौलको डंकन अस्पतालमा भर्ना गरायौँ । पेटमा बच्चाको अवस्था ठिक नभएकोले चिकित्सकहरुले अप्रेसन गरेर जिवितै बच्ची निकाले । केही बेरमा बुहारीको मृत्यु भयो । भोलीपल्ट नातीनीले पनि संसार छाडिन ।  
४. रामप्रसाद चौहान : बुबा ढोडा महतो ७० बर्षको हुनुहुन्थ्यो । दुवै मृगौलामा पत्थरी थियो । ३ दिनसम्म डाइलेसीस गरेर अप्रेशन गरियो । तर, विस्तारै मुटुको चाल मन्द हुदै गयो र फोक्सोले काम गर्न छोड्यो । चिकित्सकले बाच्ने आशा कम छ भनेका थिए । शल्यक्रिया गरेको २ दिन पछि उहाँको मृत्यु भयो ।   
५.लालसा देवी चौहान : मेरी छोरी ८ दिनमा गई । अहिले छोरी वितेको पनि १ महिना भयो । राती राम्रोसंग दुध खाएर सुतेकी छोरी विहान ३ बजे छामछुम गर्दा उसको श्वास चल्न छोडेको थियो । के कारणले मृत्यु भयो थाहा पाइन । अहिले सम्झदाँ पनि नराम्रो लाग्छ ।
६.शोभादेवी राम :  मेरी छोरी रिकी ६ महिनाकी थिइ । पहिलो छोरी सबैले धेरै माया गर्थे । एक्कासी झाडापखाला लाग्यो । पोखरिया अस्पताल लगेँ । नजिकमा पाइने औषौधी खुवाएँ । त्यसपछि नारायणी उपक्षेत्रीय अस्पताल लगेँ । त्यहाँ चिकित्सले निमोनिया तथा भाइरलले झाडापखाला भएको भने । भारतको मोतिहारी लाँदै गर्दा बाटोमा उनको प्राण गयो ।   
७. सुनितादेवी राम : बुबा बाबुलाल राम ७० बर्षको हुनुहुन्थ्यो । उहाँ अपाङ्ग हुनुहुन्थ्यो । उपचारको लागी नारायाणी उपक्षेत्रीय अस्पताल लग्यौ । त्यही उहाँ बित्नुभयो । डाक्टरले मधुमेह र रक्तचाप बढेकोले बचाउन मुस्किल छ  भनेका थिए । डाक्टरका भनाइमा नियमित औषधी नखाएकोले उहाको ज्यान गएको हो ।