सीमावर्ती भारतीय बजारहरू मज्जफरपुर, भिठामोड र लखनऊमा नेपालीको बढ्दो उपस्थिति र लोभलाग्दो प्रगतिले पारिको आकर्षण बढ्दो छ भन्ने देखाउँछ ।
– नवीन झा : खोज पत्रकारिता केन्द्रका लागि

हेयर एन्ड शान्ति ब्युटिपार्लरका संचालक नारायण र बिश्वशान्ति श्रेष्ठ । तस्वीर सौजन्य – पूर्णलाल चुके

मज्जफरपुरको मुसहरी टोलका छोटु कुमार त्यहाँका नामूद जग्गा दलाल हुन् । छोटुका दाइ गणेशबहादुर चाहिं मज्जफरपुरमै भारत सरकारको कृषि विभागमा काम गर्छन् । छोटु नेपालको पूर्वी पहाड ताप्लेजुङका हुन् । उनको विवाह बुटवलकी केटीसँग भयो । छोटु भन्छन्, “काम गर्न आएपछि यतै ‘सेटल’ भएँ । नेपाल फर्कन मन लागेन । घर बनाइयो, कामधन्दा यतै शुरू गरियो ।”

उनका दुई छोरालाई पनि पुख्र्यौली थलो नेपालसँग खासै सरोकार छैन । छोटु भन्छन्, “अब त ससुराली खलकका मानिस पो यता आउने योजना बनाउँदैछन् ।” अहिले उनको परिवारमा कसैसँग पनि नेपाली नागरिकता छैन । छोटु भन्छन्, “अब यतै बस्ने भयौं, नेपाली नागरिकता बनाउँदैनांै होला ।”

मज्जफरपुर जेल चोककी शोभादेवी थापा सपरिवार त्यहाँ बस्न थालेको २५ वर्ष भयो । काठमाडौं, नयाँबानेश्वरकी शोभाका श्रीमान् शमशेरबहादुर थापा कम्प्युटर पसलमा काम गर्छन् । चारमध्ये तीन छोरी विश्वविद्यालयस्तरको पढाइसँगै काम पनि गर्छन् । शोभादेवी भन्छिन्, “हामी उहिल्यै यताका भइसक्यौं । नेपालतिरको कुनै कागजात पनि छैन । अब त छोरीहरूको उता जाने इच्छा पनि छैन ।”

मज्जफरपुरको जेल चोकमा घर बनाउँदै गरेकी शोभाका दुई छोरी एउटा स्थानीय ब्यांकमा काम गर्छन् । सरकारी जागीर खाने उनीहरूको लक्ष्य छ त्यसैले सरकारी सेवाको तयारी गर्दैछन । माइली छोरी आरतीसँगै उभिएकी शोभाले भनिन्, “यिनीहरूको विवाह चाहिं नेपालतिर गर्न पाए हुन्थ्यो ।”  

बाके सितापुरका फुटबल खेलाडि धन बहादुर बली लखनउको साहारा क्लबका मेनेजर भएर त्यही स्थापित भएका छन् । तस्वीर टि.एस.ठकुरी

बाल क्लब समेत चलाइरहेका पत्रकार कुमारका अनुसार मज्जफरपुरमा तीन हजार भन्दा बढी नेपाली समुदायका मानिस छन् । केही समय अघिसम्म मज्जफरपुरको जोगिया मठ नजिक नेपाली टोल नै थियो । विस्तारै उनीहरू आ–आफ्नो घर बनाउँदै अन्यत्र सर्दै गएकाले अहिले त्यो टोलको अस्तित्व छैन ।  

मज्जफरपुरको मुसहरी टोल, जेल चोक, अमसद चोक वरिपरि ठूलो संख्यामा नेपाली बस्ने गर्छन् । पत्रकार प्रमोद कुमारका अनुसार, उनीहरू कोही व्यापार गरेर बसेका छन् भने कोही सरकारी जागीरमा छन् । कति त ठूल्ठूला उद्योगमा काम गर्ने पनि छन् । 

रासनकार्डको चक्कर

महेन्द्र बहुमुखी क्याम्पस नेपालगन्जका पुर्ब प्रमुख राजितराम पाठकका छोरा अभनिस पाठक र श्रीमतीका साथ लखनऊमा ।

भिठामोडमा भेटिएका व्यापारी विक्रम अग्रवालले आफूलाई बिहार सुपौल जिल्ला निवासी भएको बताए । उनले भने, “बुबा नेपालबाट आउनुभएको हो । उहाँसँग नेपाली नागरिकता छैन । तर, हामी दाजुभाइ दुवैसँग नेपाली नागरिकता छ ।” सुपौलको ठूलो जमीनदार  भएको बताउने अग्रवालका जेठा दाजु नारायणघाटमा हार्डवेयर पसल चलाएर बसेका छन् ।

कुराकानी गर्दै जाँदा विक्रमले आफ्ना पुर्खाको बखान गर्न भ्याइहाले । उनले भने, “हामी मारवाडी भनेका राजस्थानी हौं । समयक्रममा हामी व्यापार गर्दै नेपालसम्म पुगेका हौं । कुनै मारवाडी नेपालका मूल बासिन्दा होइनन् । तर अहिले प्रायः सबैले नेपाली नागरिकता लिइसकेका छन ।” नागरिकता लिएपछि व्यापार र घरजम गर्न सजिलो हुने भन्दै उनले भने, “मैले त बिहे नै जलेश्वरकी केटीसँग गरेको छु ।” विक्रमले चलाउँदै आएको भिठामोडको पसल बुबाको नाममा छ ।

भिठामोडका अर्का व्यापारी रामजसो दास महोत्तरी मरैयका हुन् । उनले बिहारमा रहेका आफन्तको सहारामा व्यापार गरिरहेका छन् । दास भन्छन्, “पसल दर्ता गरेर शुरू गर्न यहाँ आफन्तले सघाएका छन् । अब यहींबाट रासनकार्ड निकाल्ने बारे सोचिरहेको छु ।” भारतमा नेपालीले रासनकार्ड वा नागरिकता सरहको प्रमाण–पत्र ‘पहिचान पत्र’ निकाल्दा नेपालमा जस्तो राष्ट्रियताको नाममा हल्लाखल्ला मच्चिंदैन । केही महीना अगाडि मात्रै भिठामोडमा व्यापार गर्न छिरेका एक जना नेपाली भन्छन्, “पैसा खर्च गरेपछि यहाँ नेपाल भन्दा पनि सजिलै सबै कुरा मिल्छ ।” उनको भनाइमा, त्यस्तो कागजात र कारोबारसँग यहाँका स्थानीयको कुनै सरोकार हुँदैन । कर्मचारीतन्त्र भ्रष्ट छ, पैसा तिरेपछि रासनकार्डदेखि पहिचान पत्र समेत घरमै ल्याइदिन्छन् ।

मारवाडीः चन्दा दिने गाई
भिठामोडका प्रसिद्ध किराना व्यापारी ऋषिकुमार मुरारका भारतमा व्यापार गरे पनि हाकाहाकी आफू नेपाली भएको बताउँछन् । भिठामोड नजिकै रहेको ‘नेपाली गाउँ’ मलिवारमा आफ्नो जग्गाजमीन रहेको मुरारकाले बताए । उनका काकाहरू जनकपुरका स्थायी बासिन्दा हुन् ।

तपाईंले किन नेपाल छाड्नुभयो भन्दा मुरारका भन्छन्, “तनावले !” उनले आफ्नो दुःखको बेलिबिस्तार लगाउँदै भने, “पाँच वर्षअघि

त्रिषीकुमार मुरारका नेपालको व्यापार छोडेर भारतीय सिमावर्ती सहर भिठामोडमा स्थापित भएका छन ।

२५ वर्षदेखि महोत्तरीको मरैय बजारमा कपडा व्यापार गर्दै आएका रामजसो दास पनि तीन वर्षदेखि भिठामोड बजारमा व्यापार गर्छन् । खुश्वू बस्त्रालयको नामले प्रख्यात उनको पसल त्यहाँको चिनिने मध्येमा पर्छ । दास अघिल्लो मधेश आन्दोलनपछि विस्थापित भएका थिए । उनी भन्छन्, “मरैय बजारमा घर थियो । बस्न नसक्ने अवस्था आएपछि भारत पसें ।”   

महोत्तरी थरुवाहीका २५ वर्षीय दिलीप मण्डल दुई वर्ष अगाडि भारतको अरुणाञ्चल प्रदेशबाट केही पैसा कमाएर नेपाल फर्किएका थिए । गाउँमा व्यापार गर्ने योजना सुनाउँदा परिवारका सदस्यले बस्नै दिएनन् । दिनैपिच्छेको बन्द, च्याउसरी जन्मिएका सशस्त्र समूह र नानाथरी संस्थाको चन्दा आतङ्कले परिवार हैरानीमा थियो । त्यसपछि उनले सीमावर्ती भारतीय शहरमा गएर व्यापार शुरु गरे । इलेक्ट्रोनिक्सको होलसेल पसल चलाएर बसेका मण्डल अहिले भारतीय हुने प्रक्रियामा छन् । उनी भन्छन्, “म आफ्नै देशमा बसेर व्यापार गर्न चाहन्थें तर परिस्थितिले त्यहाँ बस्नै दिएन ।” व्यापार गर्ने क्रममा उनले ‘भारतको नागरिक भए धेरै सजिलो हुने’ थाहा पाए । त्यसपछि रासनकार्ड लगायतका कागजात बनाउन थाले । एकजना किराना व्यापारी भन्छन्, “कानूनतः रासनकार्डका लागि यहाँ चार वर्ष बसेपछि प्रक्रियामा गएर बनाउन मिल्ने हो तर स्थानीय सरकारी अधिकारीसँग कुरा मिलाएर छिट्टै पनि बनाउन सकिन्छ ।”

चित्लाङ्गका अमरकुमार श्रेष्ठ र उनकी श्रीमती गितादेवी मजफपुरमा – यहाँ उनीहरुको नाम अमरकुमार र गितादेवी भएको छ ।

नेपालगञ्ज उपमहानगरपालिकाका पूर्व मेयर एवं भारत्तोलनका अन्तर्राष्ट्रिय खेलाडी समसुद्दिन सिद्दिकीका दुई भाइ स–परिवार लखनऊमा बस्दै आएका छन् । काइँला भाइ चाद अलि सिद्दिकी समाजवादी पार्टीमा आबद्ध छन् । उनको ठेक्कापट्टाको व्यवसाय पनि छ । उनी उत्तरप्रदेश नगर निगमको ‘क’ वर्गको कन्ट्याक्टर हुन् । उनको वार्षिक ४०÷५० करोडको कारोबार हुन्छ ।  

समसुद्दिनका कान्छा भाइ आफताब सिद्दिकी स्पोर्टस् सप्लायर्स छन् । लखनऊको केशरवाग नजिकै रहेको जयहिन्द कम्प्लेक्समा उनको भव्य पसल छ । आफताब पनि व्यवसायमा राम्रैसँग जमेका छन् । पूर्व उपमेयर सिद्दिकी भन्छन्, “दुवै भाइ उतै ‘सेटल’ भए । अब फर्कंदैनन् ।”

नेपालगन्जका चर्चित व्यापारी मामराज अग्रवालका छोरा राजेश अग्रवाल एक दशकदेखि स–परिवार लखनऊमा छन् । जग्गा प्लटिङको व्यापार गरिरहेका राजेश नेपालमा संकटकाल लागेपछि लखनऊ छिरेका हुन् । छोराको बसोबास उतै भएपछि बुबा मामराज पनि ६ महीना लखनऊ र ६ महीना नेपालगन्ज बस्न थालेका छन् ।

बर्दिया, गुलरियाका ४२ वर्षीया अशोक गुप्ता भारतको लखनऊमा बस्न थालेको २० वर्ष भयो । क्याम्पस पढ्न लखनऊ गएका अशोकले त्यहीं बिहेबारी गरे । उनी अहिले समाजवादी पार्टीकोे युवा संगठनका केन्द्रीय तहका कार्यकर्ता हुन् । गुप्ता सो पार्टीका युवा नेता तथा उत्तरप्रदेशका मुख्य मन्त्री अखिलेश यादवका विश्वासपात्र मानिन्छन् ।  

पारिको आकर्षण

२५ बर्ष देखि मज्जफरपुरमा बस्दै आएकी शोभादेवी आफनी छोरीका साथमा

भिठामोडमा होलसेल व्यापार गरिरहेका जलेश्वर–१३ का शम्भुप्रसाद साहको भनाइमा, “पहिला आवश्यकता अनि मात्रै समाज, राजनीति र प्रशासनिक सम्बन्ध हुँदोरहेछ ।” उनले थपे, “यताको उता र उताको यता अब सामान्य भयो । मान्छे बस्ने, रमाउने भनेको समाजको चरित्रसँग जोडिएको विषय हो ।” साहको बुझाइमा, “राम्रो अवसर र उपयुक्त वातावरणको खोजीले मानिसलाई तानेर लैजाने हो, बाँकी कुरा त्यसपछि मात्रै आउँछन् ।” भिठामोडका किराना व्यापारी श्रवण मुरारका झन् स्पष्ट छन् । मुरारका भन्छन्, “जसले जेसुकै भनोस् मानिस जहिले पनि सम्भावनाको पछि लाग्छ ।”
कृष्ण अधिकारी, नेपालगञ्जमा
 

‘अवसर नै महत्वपूर्ण र अन्तिम लक्ष्य हो’

विद्यावीर सिंह कंसाकार – वरिष्ठ भुगोलविद्ध

नेपाल र भारतबीच खुला सीमाका कारण यताको उता र उताको यता सत्य हो । दुई देशको सांस्कृतिक सम्बन्ध नै हजारौं वर्ष पुरानो छ । अहिले विश्वव्यापी रूपमा मानिस अवसरको पछाडि दौडिरहेका छन् । सन् १९६४ मा भारत र नेपालको मुद्रा बराबरीमा थियो, त्यसपछि भारतको बढ्यो, हाम्रो बढेन । त्यही वेलादेखि नेपालबाट भारत काम गर्न जाने जमात बढे । मुख्यगरी हरियाणा र पन्जाबमा जब हरित क्रान्ति शुरू भयो, त्यहाँ कामदारको व्यापक खाँचो देखियो ।

नेपालको तराईबाट ह्वात्तै उता जान थाले । त्यहाँ बाह्रै महीना काम पाउन थालेपछि यहाँ को बसून् ? ज्याला पनि भारतीय रुपैयाँमा आउने । त्यसपछि मात्रै हो तराई मधेशमा खेतमा काम गर्नेहरूको ज्यालामा वृद्धि भएको । पछिल्लो दशक भारतले टेक्नोलोजीमा व्यापक फड्को मार्न थालेको छ । यसले अब यहाँका पढ्ने लेख्ने जमातलाई पनि तान्न थालेको छ । म यसलाई स्वाभाविक रूपमा लिन्छु । किनकि मानिस आफूसँग पढाइलेखाइ भएपछि त्यही अनुसारको काम, सेवा र सुविधा खोज्छ ।

जस्तो कि शुरू शुरूमा किसानहरू हरियाणा र पन्जाब जान्थे । पछि उनीहरू त्यहाँभन्दा धेरै पैसा आउने कतार र मलेशिया जान थाले । अब नेपालको पढे–लेखेको जमातले भारतमा अवसर देखिरहेको छ त्यता लाग्छ । यो स्वाभाविक हो । पंचायतकालमा नेपालमा निर्माण कामको अवसर हुँदा त्यताबाट धेरै जना यता आए, उनीहरूले राम्रो अवसरहरू पनि पाए । यो भइराख्छ, यसलाई कसैले रोक्न सक्दैन । अवसर नै मानिसको अन्तिम र सबैभन्दा महत्वपूर्ण लक्ष्य हो, जसले उसको जीवन व्यवस्थित हुन्छ ।